Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym, by w nich przetrwać, w sposób całkowicie nieświadomy przyjmują na siebie role, które z jednej strony pozwalają im na dostosowanie się do pozbawionej stabilizacji rzeczywistości, z drugiej zaś umożliwiają utrzymanie swoistej homeostazy systemu rodzinnego (Cierpiałkowska i Ziarko, 2010).
W miarę upływu czasu „odgrywanie roli” wchodzi do stałego repertuaru zachowań dziecka, a przyjęte przez nie modele funkcjonowania czy budowania relacji powtarzane są już nie tylko w środowisku rodzinnym, ale również w innych obszarach jego życia.
Nieadekwatne do wieku role, jakie dziecko przyjmuje na siebie wychowując się w rodzinie z problemem alkoholowym, w znacznym stopniu wpływają na proces kształtowania się jego tożsamości, powodując występowanie licznych problemów i trudności w życiu dorosłym (tamże). W literaturze przedmiotu wyszczególnione zostały następujące: „bohater rodzinny”, „zagubione dziecko”, „maskotka” i „kozioł ofiarny” (por. Woronowicz, 2001; Wegscheider-Cruse, 2000).
Bohater rodziny
„Bohater rodziny” to najczęściej najstarsza osoba z rodzeństwa, której zadaniem jest zatuszowanie problemu alkoholowego i utrzymanie równowagi systemu rodzinnego. Cele te realizuje poprzez przyjmowanie na siebie obowiązków niewydolnych wychowawczo rodziców. Cechuje ją odpowiedzialność, dążenie do perfekcji, motywacja do osiągania wyznaczonych zadań, jak również bezwzględne przestrzeganie raz ustalonych zasad czy norm.
fot. Esteban Lopez / unsplash.com
„Bohater rodziny” ze względu na niską świadomość własnych potrzeb nie jest w stanie się o siebie zatroszczyć. Brak odzwierciedlenia dziecka przez rodziców powoduje, że stale musi ono udowadniać sobie, że jest coś warte. Swoją samoocenę buduje w oparciu o realizację podejmowanych działań, co prowadzi do tego, że każda porażka lub niepowodzenie skutkuje doświadczaniem poczucia klęski i własnej niemocy, a także wystąpieniem objawów depresyjnych czy lękowych. W życiu dorosłym „bohater rodziny” jest perfekcjonistą skupionym na realizacji kolejnych celów i nieustannie pomaga innym, przy czym sam często zapomina o sobie i swoich potrzebach (por. tamże).
Zagubione dziecko
Kolejna rola jaką przyjmują dzieci z rodzin z problemem alkoholowym określona została jako „zagubione dziecko”, choć w literaturze przedmiotu znaleźć można także inne określenia: „dziecko we mgle”, „niewidoczne dziecko” lub „aniołek”.
„Zagubione dziecko” izoluje się od rodziny i rówieśników, ponieważ najlepiej czuje się w swoim własnym świecie marzeń, fantazji i lektur, gdzie nie ma miejsca na trudne emocje, jakich doświadcza w swojej własnej rodzinie. Jest indywidualistą, którego cechuje nieśmiałość i utrzymywanie dystansu wobec innych. W trudnych sytuacjach najczęściej reaguje wycofaniem, a z trudnymi emocjami radzi sobie poprzez „odcięcie się” od nich, co skutkować może wystąpieniem zaburzeń afektywnych, obniżeniem poczucia własnej wartości czy zaburzeniami w sferze osobowości. Brak umiejętności interpersonalnych naraża je na doświadczanie niepowodzeń w nawiązaniu relacji z rówieśnikami, co stanowi przyczynę nasilonego stresu.
W życiu dorosłym osoba przyjmująca rolę „niewidzialnego dziecka” pozostaje wycofana i nieufna wobec ludzi, co wiąże się z doświadczaniem nasilonych trudności w obszarze nawiązywania i podtrzymywana relacji interpersonalnych, a tym samym także relacji romantycznych (por. tamże).
Maskotka
Rola „maskotki” przypada zazwyczaj najmłodszemu dziecku, które w trudnych dla rodziny sytuacjach robi wszystko, by rozładować towarzyszące jej napięcie emocjonalne. Jej głównym zadaniem w systemie alkoholowym jest odwrócenie uwagi od realnych problemów, zwłaszcza tych zwianych z piciem, i skupienie jej na sobie. „Maskotki” najczęściej postrzegane są jako ulubieńcy rodziców. Cechuje je wdzięk, urok oraz umiejętność rozbawiania towarzystwa, co wykorzystywane jest do uspokojenia awanturującego się alkoholika i odwrócenia jego uwagi od alkoholu.
fot. Patricia Prudente / unsplash.com
Dzieci odgrywające latami rolę „maskotki” zatracają granicę między tym, co prawdziwe, a tym, co udawane. Z biegiem czasu zaczynają w coraz większym stopniu uzależniać swoje emocje, potrzeby i poczucie wartości od tego, jaki nastrój, potrzeby czy opinię o nich mają inne osoby, przez co skazują się na nieustanne zabieganie o uwagę i względy innych osób. W obawie przed odrzuceniem, niezależnie od tego, co naprawdę czują, „na zewnątrz” zawsze pokazują uśmiechniętą, radosną i pełną optymizmu maskę, co w konsekwencji skutkuje brakiem umiejętności rozróżniania własnych stanów emocjonalnych oraz płytką uczuciowością.
„Maskotki” w życiu dorosłym doświadczają nasilonego lęku przed zranieniem oraz obawy przed odrzuceniem. By tego uniknąć podejmują działania, które w ich opinii zapewnią im aprobatę otoczenia. Wykazują tendencję do podejmowania zachowań infantylnych oraz doświadczają trudności w radzeniu sobie w sytuacjach stresowych oraz tych, które wymagają podejmowania dojrzałych decyzji. Zazwyczaj nie nawiązują satysfakcjonujących związków uczuciowych (por. tamże).
Kozioł ofiarny
Rola „kozła ofiarnego” polega na odwróceniu uwagi od rzeczywistych problemów rodziny, czyli nadużywaniu alkoholu, i skupieniu jej na sobie, co „koziołu” zyskuje poprzez sprawianie problemów wychowawczych. Dzieci odgrywające tę właśnie rolę wykazują znaczne trudności w obszarze funkcjonowania społecznego, a ich zachowanie często spotyka się z dezaprobatą innych. Niechęć do podporządkowania się obowiązującym zasadom i regułom często prowadzi do wystąpienia konfliktów z prawem, wagarów, ucieczek z domu, itp.
„Kozioł ofiarny” trafnie identyfikuje problemy rodzinne i nazywa je wprost, narażając się tym samym na dezaprobatę innych członków rodziny i brak wsparcia z ich strony. Akceptacji i zrozumienia szuka w grupach rówieśniczych, często wywodzących się z marginesu społecznego, przez co dość wcześnie przechodzi inicjację alkoholową lub narkotykową.
„Kozła ofiarnego” cechuje wysoki poziom wrażliwości, a jego reakcje rozumieć należy jako swoistą odpowiedź na sytuację rodzinną, w której doświadcza lęku, bólu i osamotnienia. Ze względu na brak umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami, osoby odgrywające rolę „kozła ofiarnego” w sposób szczególny podatne są na wystąpienie objawów psychosomatycznych (por. tamże).
Pamiętać należy, że ze względu na to, że rodzina z problemem alkoholowym stanowi niestabilny i zmienny system, role pełnione w niej przez poszczególnych członków mogą ulegać wielokrotnym zmianom i modyfikacjom (Wegscheider-Cruse, 2000).
Bibliografia:
- Cierpiałkowska, L., Ziarko, M. (2010). Psychologia uzależnień – alkoholizm. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
- Wegscheider-Cruse, S., Higby, K., Klontz, T., Rainey, A. (2000). Rekonstrukcja rodziny. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.
- Woronowicz, B. (2001). Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznań: Media Rodzina.
Zdjęcie główne artykułu: Annie Spratt / unsplash.com